Slikarstvo - U susret Božiću

 

Isusovo rođenje jedna je od najvažnijih tema u hrišćanskoj umetnosti, počevši negde još od 4. veka nove ere. Lukino jevanđelje pružilo je najviše detalja o tom događaju koji će poslužiti mnogim umetničkim prikazima, pogotovo u slikarstvu.

Prvi prikaz Isusovog rođenja nalazi se u Priscilinim katakombama u Rimu. Na toj slici prikazana je Marija kako drži dete Isusa u naručju. Iznad njih je zvezda, a iza jedna osoba koja prstom pokazuje na dve figure koje se ne razaznaju i ne zna se koga su predstavljale. Ova slika je početak od kojeg se prati razvoj ikonografije na ovu temu.

Na sledećem prikazu iz 4. veka (sarkofag crkve sveti Ambrozija u Italiji), otkrivamo scenu Isusovog rođenja na kojoj se Novorođeni nalazi u jaslama između vola i magarca. Simbolika ovih životinja ima veliki značaj (ne spominju se u kanonskim jevanđeljima već samo u apokrifnim kao i u tradiciji naroda). Prema pojedinim tumačenjima, vo simbolički predstavlja Židove koji su pod jarmom zakona, dok magarac predstavlja pogane koji su pod teretom idolopoklonstva.

Ako nastavimo hronološki posmatrati pojedina dela, dolazimo do 6.veka i ikone naslikane na komadu drveta, što je karakteristično za sakralnu likovnu umetnost Istoka. Na levoj strani drvene ploče, vidimo scenu Isusovog rođenja. Dete je u jaslama, oko njega magarac i vo, a malo dalje Marija u ležećem položaju nakon poroda i Josip (Josif) kako glavu pridržava rukom naslonjenom na koleno kao u nekakvoj melanholiji i sumnji. 

U 13. veku slikar Đoto di Bondone izradio je fresku (nalazi se u jednoj kapeli u Padovi) na kojoj prikazuje Božić u prirodnom trodimenzionalno obliku. Freska prikazuje podnožje stene gde leži Marija koja u rukama drži dete Isusa i polaže ga u jaslice kraj nje. Žena koja joj pomaže i prihvata dete Isusa simbolizuje svet kome Marija daruje Novorođenog. Josif je prikazan nešto niže što predstavlja njegov pasivan odnos prema ovom događaju. Ovce kod nogu dvojice pastira simbolizuju buduća okupljanja sledbenika oko Dobrog Pastira. Plava boja plašta kojom je Marija pokrivena simbol je Božije milosti, natprirodnog sveta kojeg je Marija odlučila prihvatiti. Prisutnost anđela, kao božanskih izaslanika na gornjem delu freske simbolizuje da je Isusovo rođenje jedan poseban događaj.

Nakon toga u 14. veku Nikolo di Tomazo, naslikao je na osnovu vizije svete Brigite svoje delo u kojima se primećuju značajna odstupanja od dosadašnjih verzija. Dete Isus je sada go i leži van jaslica, što stavlja naglasak na njegovu ljudsku dimenziju, dok je Marija na kolenima u molitvenom i pokloničkom stavu prema detetu što naglašava njegovu božansku stranu.

Slikar renesanse, Andrea Mantenja je u 15. veku naslikao delo na kojem je odnos Marije i deteta svečan uz prisustvo malih anđela oko njih. Sveti Josif sa leve strane slike spava što simbolizuje njegovu marginalnost u događaju. Sa desne strane je široki krajolik u čijoj daljini se vide pastiri i jedno veliko drvo koje ima oblik krsta, kao i brežuljak koji asocira na Kalvariju.

Slika poznatog talijanskog slikara Sandra Botičelija, nastala početkom 16. veka u turbolentnom vremenu, ispunjenom nesigurnošću i sukobima u Firenci, nosi naziv ,,Mistično rođenje". Delo pripada poslednjoj fazi umetnikovog stvaralaštva. U središtu slike je novorođeno dete Isus, dok Marija i Josif kleče u dubokoj molitvi. Zaštićeni su slamnatim krovom na kojem su tri anđela. Pećina je otvorena i sa njene druge strane se vidi šuma. Uz pećinu, sa leve strane, jedan anđeo u crvenoj odori pokazuje mudrim kraljevima Novorođenog, dok sa desne strane anđeo odeven u belo pokazuje dete dvojici pastira. Obojica u ruci drže grančicu masline, simbol mira. Niže su prikazana tri anđela kako grle svako po jednog kreposnog čoveka. To je simbol univerzalnog mira između neba i zemlje kao posledica Spasiteljevog dolaska. Mogu se primetiti demoni zla koji u strahu beže i propadaju u dubinu kroz pukotine. Na krovu pećine su tri anđela u različitim bojama, gde je bela simbol vere, crvena ljubavi a zelena nade. Iznad njih je dvanaest anđela koji lebde i plešu, simbolizujući duhovnu obnovu što je i navedeno u natpisu na vrhu slike (nada u dolazak boljih vremena).

Poznati religijski slikar Lorenco Loto (16.vek) bio je umetnik autentične i duboke duhovnosti. Na njegovom umetničkom radu sveti Josif je predstavljen drugačije u odnosu na ranije periode. Ovde je u molitvenom stavu dok mu blagi osmeh radosti prelazi preko lica, što sugeriše na prihvatanje Novorođenog kao svog deteta. Dete Isus leži na slami u košari koja je postavljena na zemlji, što simbolizuje njegov stvarni zemaljski život. Krst koji se nalazi u pozadini aluzija je na Isusovo raspeće.

Jedan od začetnika baroknog slikarstva bio je Mikelanđelo Merizi da Karavađo. Početkom 17. veka naslikao je poznato delo ,,Isusovo rođenje". Ovu sliku karakterišu likovi koji predstavljaju aktere događaja kao osobe iz svakodnevnog života. Realistični su i može se reći da pripadaju siromašnom sloju društva. Svaki lik je prikazan u spontanom stavu. Dramatičnost događaja je na poseban način izražena igrom svetla i tame, što je karakteristika Karavađovog slikarstva.

Važno je pomenuti engleskog slikara iz 19. veka Edvarda Bern-Džonsa čija slika ,,Božić" predstavlja spoj više istorijskih tradicija. Na ovoj slici Marija je ponovo u ležećem položaju kao što je bila prikazivana do 14. veka. Sa izrazom ljubavi, nežnosti i brižljivosti privila se uz dete. Josif sedi uz krevet sa strane, Prikazan je na potpuno drugačiji način - drži u rukama knjigu i čita. Trojica anđela stoje sa strane. Njihova lica odražavaju melanholiju i zasenjuju radost Božića. Oni mogu biti simbol svetog Trojstva.

Kada analiziramo hronologiju likovne umetnosti na ovu temu, neizostavna je slika ,,Rođenje Hrista" (19. vek), poznatog francuskog slikara postimpresionizma Pola Gogena. Ona predstavlja Isusovo rođenje u polinezijskom kulturološkom kontekstu, kao oblik sinkretizma tradicionalne lokalne religije i hrišćanstva. U prvom planu je Bogorodica Marija koja leži u krevetu, umorna posle poroda. Ima izgled tahitijske žene. Oko glave, na jastuku, naslikana joj je aureola. Krevet je širok i masivan sa nekoliko izrezbarenih detalja među kojima treba zapaziti tahitijski totem koji Gogen povremeno koristi u svojim delima. 

Pored mnogih slikarskih ostvarenja 20. veka vezanih za ovu temu, interesantno je izdvojiti sliku Korejskog slikara Kim Ki Čanga (pseudonim Unbo). Nadahnut Biblijom, želja mu je bila da kroz slikarstvo pokuša predočiti kako bi izgledalo Isusovo rođenje da se odigralo u Koreji. Marija, Josif i dete Isus su prikazani u tradicionalnoj korejskoj nošnji, baš kao i mnogi prisutni ovom događaju. U skladu sa starim običajima, žene su došle pripomoći oko poroda, a pored toga su donele hranu kako bi proslavile rođenje deteta. Marija i Novorođeni imaju naslikan sveti venac (aureolu) iznad glave.

Borivoj Vujić